Op deze pagina
Circulair bouwen draait rond beter en zuiniger gebruik van grondstoffen, materialen en ruimte én minder afval. Omdat bouwen en wonen een grote impact heeft op onze CO2-voetafdruk, maakt een omslag naar circulair bouwen een enorm verschil. Op deze pagina ontdek je alles wat je moet weten over circulair aanbesteden in de bouw. En hoe je er stapsgewijs mee kan starten.
Op 22 februari 2019 lanceerde de toenmalig Vlaamse minister van Omgeving, Natuur en Landbouw Koen Van den Heuvel op initiatief van Vlaanderen Circulair, de OVAM en Embuild Vlaanderen de Green Deal Circulair Bouwen op Batibouw. Via dit gezamenlijk engagement werkten bouwbedrijven, bouwmateriaalproducenten, lokale en regionale overheden, private bouwheren, onderzoekers en andere organisaties samen om in de toekomst circulair bouwen in Vlaanderen tot dagelijkse realiteit te maken. Alle informatie wordt ontsloten op de pagina over circulair bouwen.
Sinds 2022 worden de acties verdergezet in de werkagenda Circulair Bouwen. Ervaringen, publicaties en leerlessen over circulair aanbesteden in de bouwsector uit de Green Deal en de Werkagenda, hebben we verzameld in de Leerhub bouw.
Hoe bouw je toekomstgericht?
Simpel gesteld betekent het dat je de mogelijkheid voor verandering inbouwt zodat een gebouw zich kan aanpassen aan de veranderende noden van wie erin woont of werkt. Denk aan nieuwe gezinssamenstellingen, vergrijzing of andere manieren van werken.
Een gebouw dat langer meegaat brengt minder afval met zich en verbruikt minder grondstoffen en energie. De winst zit onder andere in een lagere uitstoot van broeikasgassen en beperkter landgebruik. Een toekomstgericht gebouw kan op ecologisch, financieel en sociaal vlak renderen.
Kom meer te weten over toekomstgericht bouwen in deze praktische gids van OVAM.
Voorbeeld in beeld
Circulaire strategieën
De eerste vraag bij een project: is een nieuwbouw echt nodig of kan een bestaand gebouw (deels) een herbestemming krijgen? Om die afweging te maken, komt een levenscyclusanalyse (LCA) van pas, net zoals inzicht in de levenscycluskosten (LCC). Let wel: zulke analyses vragen uitgebreid studiewerk door een externe expert.
Andere factoren om in het achterhoofd te houden: budget en locatie, historische waarde en staat van het gebouw, toegang tot nabijgelegen (deel)infrastructuur, eventueel andere gebruikers ...
Check deze tools voor meer inzicht:
Ambitiekaart circulair bouwen voor lokale besturen: overzicht van belangrijkste principes.
Ambitiekaart circulair bouwen residentieel: overzicht van belangrijkste principes.
GRO: tool die je helpt om duurzaamheid mee te nemen in je bouwprojecten.
TOTEM: tool om de milieu-impact van gebouwen te identificeren en beperken vanaf de ontwerpfase.
Doelstelling 1: minimaliseren van de hoeveelheid materialen
Huren of delen: via platformen zoals Klusbib kun je gereedschappen delen met anderen. Polyvalente ruimtes voor verschillende gebruikers zorgen dan weer voor optimale benutting.
Ruwbouwmaterialen: ontwerp met ruwbouwmaterialen als afwerking.
Herbestemming of renovatie: bestaande gebouwen nieuw leven inblazen vraagt minder materialen dan nieuwbouw.
Minimaal materiaalgebruik: verminder de hoeveelheid materialen (waar technisch mogelijk) en vermijd verlies.
Hergebruik en minder afval: stel een inventaris op van hulpbronnen en afval in het gebouw voor je renoveert, demonteert of sloopt. Zo kunnen ze ter plekke of elders worden hergebruikt of gerecycleerd. Integreer gerecupereerde bouwelementen vroeg in het proces: vóór de aanbesteding of in het bestek opnemen dat de inventaris moet worden uitgevoerd. Wil je materialen ergens anders hergebruiken? Hou dan rekening met het wisselende aanbod en weet dat ze afwijkende afmetingen kunnen hebben. Voorzie ook bepalingen voor stockage en logistiek. Aanrader: de Gids Duurzame Gebouwen van het Brussels Gewest. Check ook Opalis voor meer info over hergebruikmaterialen.
Doelstelling 2: minimaliseren van de milieu-impact van materialen
Raadpleeg tools en databanken die inzicht geven in de milieu-impact van materialen zoals TOTEM.
Zet maximaal in op hergebruikte materialen en elementen, en toets de impact af via TOTEM.
Gebruik meer gerecycleerde materialen. Via een marktbevraging kom je te weten wat de nieuwste ontwikkelingen zijn en hoeveel procent gerecycleerde content je mag vragen in je bestek.
Gebruik meer biobased content. Een marktbevraging kan inzicht geven over wat er mogelijk is voor jouw functionele behoefte.
Snoei in het energieverbruik. Verlichting, verwarming, koeling en ventilatie slorpen energie. Ze hebben een grote milieu-impact die vooral afhangt van het thermisch rendement van een gebouw.
Kies voor PV-panelen, warmtepompen, zonneboilers ...
Voorzie transport via spoor of water als dat haalbaar is: de CO2-uitstoot ligt lager dan bij vrachtwagens. Als het vervoer toch over de weg gebeurt, laat dan geen lege vrachtwagens rondrijden.
Doelstelling 3: verlengen van de levensduur van gebouwen
Ontwerp modulair of voor wisselend gebruik, met flexibiliteit en (her)indeling in gedachten (bijvoorbeeld van woning naar coworkspace).
Ontwerp veranderingsgericht, met oog voor toekomstige functies (functionele aanpasbaarheid).
Maak contractuele afspraken voor onderhoud en herstel zodat gebouw en installaties langer meegaan.
Kies robuuste producten die beter bestand zijn tegen slijtage, en materialen die zich lenen voor een upgrade.
Ontwerp voor een zo lang mogelijke levensduur. Als bouwlagen los van elkaar worden ontworpen, kun je makkelijker nutsleidingen vervangen of gevels moderniseren. Kies voor duurzame en slijtvaste materialen.
Ga voor verbindingen die eenvoudiger te herstellen, onderhouden en demonteren zijn.
Neem gebruiksduurverlenging op in het contract. DBFM-projecten (Design, Build, Finance & Maintain) hebben een positieve impact op de kwaliteit en levensduur van bouwwerken.
Doelstelling 4: maximaliseren van de hergebruikkansen van elementen
Ontwerp voor demontage (design for dissasembly). Producten en verbindingen die eenvoudig uiteen te halen zijn, vergroten de kans op hergebruik.
Ontwerp met oog voor modulair gebruik, prefabricatie en standaardisatie (zodat je onderdelen makkelijker kunt vervangen, aanpassen of hergebruiken).
Zorg voor inzicht in samenstelling en verbindingen. Als je verbindingen kunt losmaken, kunnen onderdelen opnieuw worden gebruikt. Metsel gevelstenen liever met kalk- of bastaardmortel dan cementmortel.
Stel bij renovatie of deconstructie een inventaris op van aanwezige hulpbronnen – de basis voor een plan dat hergebruik bevordert.
Leg met leveranciers contractuele afspraken vast over terugname en hergebruik bij einde gebruiksduur, eventueel met bepaling van de restwaarde. Vraag garanties voor hergebruik.
Zet circulaire verdienmodellen op. Benut bij afbraak of renovatie zoveel mogelijk de aanwezige materialen. Er zijn gespecialiseerde bedrijven die ze terug in omloop brengen voor hergebruik. Je kunt ze ook schenken via het informele circuit.
Doelstelling 5: maximaliseren van de recyclagekans van materialen
Ontwerp voor recyclage (design for recycling). Materialen moeten makkelijk van elkaar te scheiden zijn en mogen niet verontreinigd zijn.
Zorg voor inzicht in materialen. Stel bij renovatie of deconstructie een inventaris op van aanwezige hulpbronnen – de basis voor een plan dat hoogwaardige recyclage bevordert (als hergebruik onmogelijk is). Bij nieuwbouw brengt een materialenpaspoort of -fiche helder in kaart welke materialen aanwezig zijn en hoe je ze optimaal recycleert (als hergebruik geen optie is).
Legt contractuele afspraken vast over terugname en recyclage.
Beperk toxische stoffen die een negatieve invloed hebben op binnenklimaat en gezondheid. Materialen met zulke stoffen lenen zich ook niet voor hergebruik of recyclage.
Pas bij voorkeur materialen toe die biologisch afbreekbaar/composteerbaar zijn (leem, schelpen, hennep, jute ...).
Kies voor componenten die makkelijk te scheiden zijn en elementen die tot zuivere grondstoffen ontmanteld kunnen worden.
Spreek tweedehandsmarkten of -platformen aan voor sloop en/of demontage.
Contracttypes
Vijf opties, elk met hun plus- en minpunten. Hoe je de aanbesteding plant heeft een grote invloed op het resultaat, vooral voor de samenwerking. Denk goed na wanneer je circulaire criteria het beste kunt invoeren in de aanbestedingsroute. Geef je circulaire ambities vorm bij de interne projectplanning en neem ze op in je bestek.
Employer design (klassiek) – Kies een ontwerpteam via een offertevraag of wedstrijd. Vermeld je circulaire doelen al in de opdracht. Op basis van het ontwerp stel je gunningscriteria op voor een hoofdaannemer. Bij een eenstapsprocedure moet de aannemer de circulaire eisen begrijpen en kunnen uitvoeren. Bij een tweestapsprocedure kiezen opdrachtgever en hoofdaannemer samen de belangrijkste onderaannemers. Bij deze contractvorm kunnen aannemers kosteneffectieve en vernieuwende oplossingen bieden.
Integrated Design & Build (DB) – Je stelt één team aan met ontwerper(s) en bouwaannemer. Pas daarna kies je een ontwerp. Deze aanpak vermindert risico’s bij innovatieve projecten en biedt flexibiliteit om aan de eisen van de bouwheer te voldoen. De prestatie-eisen moeten zorgvuldig worden bepaald en de circulaire wensen moeten er ook in opgenomen worden.
Bouwteam – Ontwerper en aannemer maken samen plannen, waarbij de aannemer technische kennis en praktijkervaring inbrengt. Dit voorkomt problemen tijdens de uitvoering. Na de ontwerpfase wordt het team ontbonden en kies je een aannemer voor de uitvoering. Lees er meer over in het artikel van Kamp C.
Design, Build & Operate (DBO) – De bouwheer legt gedetailleerde specificaties vast en selecteert een opdrachtnemer die 20 tot 30 jaar verantwoordelijk is voor het gebouw. De financiële overeenkomst voor gebruik zit in het contract. Veel risico’s gaan naar de ‘operator’. Je ziet dit vaak bij consortiums die verschillende partijen samenbrengen (aannemers, investeerders en dienstverleners). Geef circulaire eisen prioriteit bij de selectie van de opdrachtnemer. Een variant op DBO is een Energy Performance Contract voor renovaties die energieverbruik of CO2-uitstoot van een gebouw moeten verlagen.
Facilities management – Als bouwheer kun je zelf instaan voor beheer en onderhoud, of kiezen voor aanbesteding aan een gespecialiseerd bedrijf. Je neemt er onder andere energie-, water- en afvalbeheer in op. Denk eraan om de duurzaamheidseisen in je bestek op te nemen en werk eventueel met bonus- of strafclausules.
Bron: EU GPP Guidance
Bestekteksten
Bestekteksten waren moeilijk vindbaar en niet centraal beschikbaar, waardoor geïnteresseerde voorschrijvers vaak afhaakten door tijdsgebrek. CircuBestek biedt soelaas. Het online platform:
biedt gratis circulaire bestekteksten aan;
bereikt zowel overtuigde als nieuwe voorschrijvers;
verspreidt teksten ook via traditionele kanalen (VMSW, C3A).
Een expertenpanel van architecten, fabrikanten, juristen en vertegenwoordigers heeft het platform mee vormgegeven en getest. Dat garandeert aansluiting bij de praktijkbehoeften en vergroot het draagvlak.
Circubestek is een initiatief van Redactiebureau Palindroom, VIBE en Blieberg.
In de productendatabank zitten fiches van materialen en producten die van pas komen in een circulair bouwproject en die door VIBE gescreend zijn op circulariteit. Je kunt zoeken op merknaam en ook neutrale omschrijvingen terugvinden om in je bestekken te gebruiken. Zo weet je hoe je innovatieve producten kunt vragen voor je bouwproject.
Tip: in de leerhub zit een leerpakket om je kennis en begrip van circulair bouwen op te krikken. Les 4 is een must voor lokale besturen, met onderdelen zoals het technisch bestek, circulaire wensen functioneel specifiëren en het administratief bestek CABRIO.
Selectie- en gunningscriteria
CABRIO (Circulaire Administratieve Bepalingen en Richtlijnen In Overheidsopdrachten) voorziet standaard aanbestedingsdocumenten met selectie- en gunningscriteria. Je past ze makkelijk aan je project aan op het vlak van duurzaamheid, kwaliteit, prijs, ervaring en andere aspecten.
Deze documenten vormen een degelijke basis voor je aanbestedingsprocedures en besparen je flink wat tijd en moeite.
Menselijke factor
Voor een geslaagd circulair bouwproject moet de bouwheer een goed team vormen met alle betrokken partijen. Meer nog dan bij klassieke projecten moeten de neuzen in dezelfde richting staan. Communiceer de circulaire ambities van de bouwheer en verwachte competenties van bij de start. En stel een team samen dat graag wil bijdragen aan die doelstellingen. Soms is mindset belangrijker dan ervaring.
Criteria
EU GPP-website: uitgebreide dossiers met criteria over ontwerp, constructie en beheer van kantoorgebouwen (onder herziening), boilers en sanitaire toestellen
TOTEM: tool om de milieu-impact van gebouwen te objectiveren en verminderen.
GRO: instrument om de duurzaamheid van bouwprojecten te meten en te vergroten.
Circubestek: gratis circulaire bestekteksten.
CABRIO: praktische gids die publieke opdrachtgevers helpt om circulaire aspecten te integreren in hun publieke opdrachten.
MVOO-criteriatool: relevante criteria onder de cluster kantoorgebouwen
Life Cycle Cost
De wet op de overheidsopdrachten verplicht je om aan de economisch meest voordelige bieder te gunnen (MEAT). Daarbij mag de kostprijs worden berekend op basis van de levenscyclus van het product: de Life Cycle Cost. Die brengt niet alleen de verwervingskosten in rekening, maar ook exploitatie- en aanpassingskosten (Total Cost of Ownership). Zelfs de externe kosten voor milieu en maatschappij kunnen worden meegenomen.
Tools die je hierbij een handje helpen:
Commerciële LCC-/LCA-tools.
Standaarden, certificaten, labels en tools
Het is belangrijk om alle aanwezige materialen en producten te inventariseren voor meer hergebruik en selectieve sloop. Doe je voordeel met tools voor Building Information Modeling (BIM) en materiaalpaspoorten .
Globale duurzaamheidsbeoordeling: BREEAM, GRO, Level(s), CO2-prestatieladder...
Meetinstrumenten: CBA, BCI, C-Calc
Labels: Circulair gebouw, Cradle-to-cradle, FSC, NIBE, NaturePlus, Ecolabel
Gezonde gebouwen
Een gezonde, aantrekkelijke omgeving draagt bij aan een langere levensduur van een gebouw en beperkt de nood aan renovaties. Wist je dat medewerkers productiever zijn én minder vaak ziek in een omgeving met gezonde lucht en voldoende daglicht? Eis bij je aanbesteding dat er geen giftige stoffen worden gebruikt. En vraag aandacht voor slimme klimaatbeheersing, genoeg lichtinval en bescherming tegen de instroom van vervuilde lucht.
Tip: met natuurlijke oplossingen sla je drie vliegen in één klap. Ze maken gebruikers gelukkiger, boosten de biodiversiteit en verbeteren de warmtehuishouding en luchtkwaliteit. Met groendaken, levende muren, binnentuinen en regenwatersystemen kom je al een heel eind.
