Rechtvaardigheid is cruciaal om van de circulaire economie een succes te maken

Met het concept van de circulaire economie zijn steeds meer mensen vertrouwd: het is een economie waarin materialen en producten zo hoogwaardig mogelijk in omloop blijven, zodat we de beperkte grondstoffen van onze planeet niet verder blijven uitputten.  

Radicale verandering, voor iedereen 

De circulaire economie waarnaar we streven, is radicaal anders dan de klassieke lineaire economie. Ze geeft vorm aan een nieuwe wereld. Een nieuwe maatschappij. Om de transitie naar dat nieuwe systeem te realiseren, moet er heel wat veranderen. Zowel producenten als consumenten zullen anders moeten omgaan met producten. En dat heeft niet enkel economische maar ook sociale gevolgen.  

Jobs zullen veranderen, waardoor werknemers zich zullen moeten omscholen. Omdat hergebruik de eerste reflex moet worden, zullen er oplossingen gevonden moeten worden om herstellingen bereikbaar en betaalbaar te maken voor iedereen. Door te kiezen voor meer lokale producten, zullen initiatieven om boeren uit het Zuiden te helpen, zich moeten heroriënteren. En dat zijn maar een paar voorbeelden. 

Niemand mag uit de boot vallen 

Elke beslissing, elke actie die ondernomen wordt richting circulaire economie, heeft een impact en een kost. En niet iedereen heeft dezelfde financiële draagkracht of beschikt over dezelfde middelen. Onvermijdelijk zullen er op het pad winnaars en verliezers zijn.  

Daarom is een rechtvaardige transitie zo belangrijk. Die zorgt ervoor dat het verschil tussen beide zo klein mogelijk is en dat de rekening van alle ingrijpende veranderingen en beslissingen eerlijk verdeeld wordt. Dat kan alleen maar als alle stakeholders betrokken worden bij het proces, zodat iedereen zijn stem kan laten gelden. Zo maken we de transitie rechtvaardig. Bovendien zorgen we er zo voor dat iedereen mee is met de noodzaak, het hoe en het waarom van de circulaire omslag. En dat brede maatschappelijke engagement is cruciaal om haar te doen slagen. 

Wat is rechtvaardig? 

Het voorbije decennium groeide de aandacht voor circulaire economie en just transition. Er werden heel wat initiatieven rond genomen. Wat echter opvalt, is dat er geen eensgezindheid bestaat over wat een rechtvaardige transitie precies inhoudt. Elke stakeholder geeft er een eigen, specifieke invulling of interpretatie aan, die nauw aansluit bij zijn eigen leefwereld, organisatie en context. En uiteraard wil iedereen zíjn invulling van problemen en oplossingen mainstream maken. Omdat elke interpretatie echter verbonden is met andere politieke keuzes over de rol en verantwoordelijkheden van bedrijven, overheden, burgers en technologie, moet het maatschappelijk debat over een rechtvaardige circulaire economie blijvend gevoerd worden.

De eerste stap 

Vlaanderen Circulair zette een eerste stap. Als centrale hub voor circulariteit in Vlaanderen, zette het eind 2021 een onderzoek op in samenwerking met het HIVA van de KU Leuven. Het doel: een zicht krijgen op hoe diverse stakeholders in Vlaanderen een rechtvaardige circulaire economie interpreteren, en hoe ze omgaan met elkaars verschillende interpretaties. Om dat te achterhalen, deden de onderzoekers eerst een uitgebreide literatuurstudie. Daarna namen ze twintig interviews af en volgden twee cocreatieworkshops met vertegenwoordigers uit de maatschappelijke vijfhoek (overheid, privé, middenveld, kennisinstellingen en financiële wereld). Het onderzoek bracht de diversiteit aan interpretaties aan het licht en legde de vinger op de spanningsvelden en keuzes tussen de verschillende stakeholders.  

Meningen verschillen bijvoorbeeld fundamenteel over de rol van de sociale economie, wie verantwoordelijkheid moet opnemen rond de opleidingstrajecten die noodzakelijk zullen zijn, of hoe de verantwoordelijkheden veranderen in onze relatie met het globale Zuiden. 

En nu samen verderbouwen 

De tijd dringt om werk te maken van de circulaire transitie én om die rechtvaardig te laten verlopen. Wat hoop gaf tijdens de workshops, was dat ondanks dat stakeholders vaak compleet verschilden van mening, ze zich wel bereid toonden om in debat te gaan, op een open en constructieve manier. Er werd toenadering gezocht, wat aantoont dat alle actoren het maatschappelijke debat rond de rechtvaardige circulaire economie ondersteunen. Bovendien werd tijdens de debatten vaak aangegeven dat het belangrijk is om te luisteren naar de noden van specifieke doelgroepen, en om hen te betrekken in beleidsprocessen. Want om weerstand, wantrouwen en gele hesjes te vermijden, moet iedereen meegenomen worden. 

Of zoals Frans Timmermans, vicevoorzitter van de Europese Commissie het stelt: ‘The European Green Deal will be just, or will just not be’. En dat gaat ook op voor de circulaire economie. En ook in die transitie mag die rechtvaardigheid niet vergeten worden!  Het is dan ook de missie van Vlaanderen Circulair om de dialoog open te houden en erop toe te kijken dat de maatregelen die we nemen, steeds ten goede komen van iedereen.